Giới thiệu

Việt Nam hiện đang xem xét một dự thảo luật về tòa án chuyên biệt cho Trung tâm Tài chính Quốc tế (IFC) đang được hoạch định. Tham vọng của dự luật rất rõ ràng: xây dựng một diễn đàn độc lập và đáng tin cậy để giải quyết các tranh chấp thương mại có giá trị lớn. Tuy nhiên, ở hình thức hiện tại, dự thảo vẫn còn một số thiếu sót về thủ tục, có nguy cơ làm suy giảm niềm tin của nhà đầu tư.

Một chuẩn mực hữu ích để tham chiếu là Bộ Quy tắc Tố tụng Dân sự (Civil Procedure Rules – CPR) của Anh và xứ Wales — một khung pháp lý được tôn trọng rộng rãi, đóng vai trò nền tảng cho vị thế toàn cầu của London như một trung tâm giải quyết tranh chấp. Khi so sánh với các tiêu chuẩn của CPR, dự thảo luật của Việt Nam bộc lộ nhiều khoảng trống đáng kể.

Những thiếu sót về thủ tục trong dự thảo luật

1. Tính hình thức quá mức và thiếu quyền tự định đoạt của các bên

Theo CPR, “mục tiêu bao trùm” (overriding objective) bảo đảm rằng các vụ việc được giải quyết công bằng, tương xứng và với chi phí hợp lý. Thẩm phán được trao quyền chủ động quản lý vụ án để khuyến khích hiệu quả. Trái lại, dự thảo của Việt Nam vẫn phụ thuộc nhiều vào thủ tục hình thức và sự chỉ đạo của tòa, khiến các bên ít có quyền tự định hình quy trình tố tụng.

2. Sự can thiệp không cần thiết của Nhà nước

Dự thảo quy định Viện kiểm sát được giám sát quá trình tố tụng. Đây là điều chưa từng có trong tố tụng thương mại quốc tế và không phù hợp với kỳ vọng của nhà đầu tư về tính độc lập tư pháp. Trong khi đó, thủ tục CPR mang tính tranh tụng, với tòa án đóng vai trò như một bên trung lập.

3. Chuẩn mực chứng cứ yếu

Các quy định của CPR về công bố chứng (Disclosure -- Part 31) và chứng cứ chuyên gia (Expert Evidence -- Part 35) bảo đảm rằng chỉ những chứng cứ liên quan và tương xứng mới được chấp nhận, và chuyên gia có nghĩa vụ trung thành với tòa thay vì bên thuê họ. Dự thảo của Việt Nam chỉ yêu cầu các bên nộp chứng cứ để tòa xem xét, mà không đặt ra chuẩn mực quốc tế về tính chấp nhận, công bố hoặc tính độc lập của chuyên gia..

4. Thiếu tính chung thẩm

CPR chỉ cho phép kháng cáo trong các trường hợp hẹp (vi phạm nghiêm trọng thủ tục hoặc sai lầm pháp lý). Nhà đầu tư coi trọng sự chắc chắn của phán quyết cuối cùng. Dự thảo của Việt Nam lại cho phép Viện kiểm sát có quyền giám sát và kiến nghị bổ sung, làm giảm tính chung thẩm và kéo dài tranh chấp.

So sánh theo từng giai đoạn

Những cải cách cần thiết

Để đạt được mục tiêu thu hút nhà đầu tư quốc tế, dự thảo cần được điều chỉnh phù hợp hơn với các thông lệ tốt nhất của CPR. Ba cải cách cấp bách bao gồm:

1. Áp dụng cơ chế quản lý vụ án và mục tiêu bao trùm – Trao quyền cho thẩm phán điều hành tố tụng một cách hiệu quả và tương xứng.

2. Bãi bỏ sự giám sát của Viện kiểm sát – Đảm bảo tòa án độc lập và mang tính tranh tụng.

3. Áp dụng chuẩn mực hiện đại về chứng cứ và chuyên gia – Áp dụng nguyên tắc tương xứng và yêu cầu tính độc lập đối với chuyên gia.

Kết luận

Dự án Trung tâm Tài chính Quốc tế của Việt Nam thể hiện một khát vọng táo bạo. Tuy nhiên, nếu các tòa án trong khuôn khổ này muốn được nhà đầu tư toàn cầu tin tưởng, chúng cần vận hành như Tòa án DIFC của Dubai hoặc Tòa án Thương mại Quốc tế Singapore (SICC): hiệu quả, độc lập và mang tính quốc tế. Nếu không áp dụng các cải cách theo chuẩn CPR, nguy cơ là các tòa án chuyên biệt mới sẽ chỉ bị coi là phần mở rộng của hệ thống tư pháp trong nước, không đáp ứng được yêu cầu về tính dự đoán và trung lập mà nhà đầu tư kỳ vọng.